Tecâhül-i Ârif’in Tanımlanması ve Kapsamı
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.8020694Anahtar Kelimeler:
edebî sanatlar, soru kipi, istifham, teşbih, üslûb-ı hakîm, hüsn-i ta‘lîlÖzet
Klasik şiir incelemelerinde başlıca yöntemlerden biri şiir üslubunun edebî sanat terimlerine göre çözümlenmesidir. Ancak, edebî sanatları işleyen kaynaklardaki tanım ve örnekler terimlerin anlaşılmasında her zaman yeterli olmamaktadır. İşlenişindeki belirsizliğin tartışmalara sebep olduğu sanatlardan biri tecâhül-i âriftir. Bu makale bu terim etrafındaki belirsizliğin giderilmesini hedeflemektedir. Bu amaçla Arapça, Farsça ve Türkçe kaynaklarda tecâhül-i ârifin nasıl tanımlandığı, ne tür örneklerle açıklandığı incelendiğinde hem görüş farklılıkları hem de muğlaklıklar tespit edilmiş, hâkim görüşten ayrılmayarak kapalı kalan hususları giderecek bir tanım önerisi getirilmiştir. Buna göre tecâhül-i ârif, ifade etmek istediği nükteyi (ziyade anlam) pekiştirmek için kişinin kendini hayret içerisinde göstererek bildiğini bilmiyor gibi sunmasıdır. Tanımdaki kapalılığın giderilmesinden sonra terimin kapsamına dair farklı görüşler ele alınmıştır. Söz konusu görüşler tecâhül-i ârifin istifham, teşbih, üslûb-ı hakîm ve hüsn-i ta‘lîl sanatlarıyla ilintisiyle alakalı olduğundan tartışma bu zeminde yürütülmüş ve sanatlar arasındaki sınır belirginleştirilmiştir. Nihai olarak tecâhül-i ârifin en yaygın nükteleri belagat kitaplarından alınan bazı örneklerle açıklanmıştır. Şiirde anlamın katmanlı bir yapıda olmasından dolayı nüktelerin tespitinde tartışmaya açık hususlar olduğu görülmektedir. Doğrudan tecâhül-i ârife bağlı anlamın değil de ifadenin bütününden çıkan anlamın nükte olarak tespit edildiği durumlar da makalede tartışılan hususlardandır.
Referanslar
Ahmed Cevdet. Belâgat-ı Osmâniyye. Hazırlayan Karabey ve Mehmet Atalay. Ankara: Akçağ, 2000.
Ahmed Reşîd [Rey]. Nazariyyât-ı Edebiyye. Hazırlayan Adem Can. İstanbul: Dün Bugün Yarın, 2018.
Akın, Mehmet. “Rusçuklu M. Hayrî’nin Belâgat’i İnceleme-Metin-Terimler Dizini.” Yüksek Lisans Tezi. İnönü Üniversitesi, 2016.
Aksoy, Mustafa. “Molla Lütfî’nin Risâle-i Mevlânâ Lütfîsi.” Yüksek Lisans Tezi. Ege Üniversitesi, 1991.
Altıparmak Muhammed. Telhîs Tercümesi: Tenkitli Metin. Hazırlayan İsmet Şanlı. Ankara: Ürün, 2010.
el-Askerî, Ebû Hilâl. eṣ-Ṣınāʻateyn: el-Kitābe veʼş-Şiʻr. Hazırlayan Alî Muhammed el-Becâvî ve Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Beyrut: al Maktaba al-Unsuriyya, 1419 [1998-99].
Aytekin, Murat. “Vak’anüvîs Halîl Nûrî’nin ‘Matla’u’n-Nûr’ Adlı Telhîs Tercümesi.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, 2006.
Ayverdi, İlhan, Ahmet Topaloğlu, Hayri Bilecik, Mustafa Tahralı ve Fahrunnisa Bilecik. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Editör Kerim Can Bayar. İstanbul: Kubbealtı, 2011.
Bağdâdî, Ebû Tâhir. Ḳānūnuʼl-Belāġa fḭ Naḳdiʼn-Neṩr veʼş-Şiʻr. Hazırlayan Muhsin Gayyâd Acîl. Muassasat al-Risalah, 1981.
Baranoğlu, Şahin. “Abdurrahman Süreyyâ Mizânü’l-Belâga.” Doktora Tezi. Ege Üniversitesi, 1999.
Bayram, Tülay. “Süleyman Fehmi’nin ‘Edebiyat’ Adlı Eseri: Değerlendirme-Çeviri Yazı-Sözlük.” Yüksek Lisans Tezi. Düzce Üniversitesi, 2021.
Benzer, Nazife. “Mebâni’l-İnşâ Cild-i Sânî.” Yüksek Lisans Tezi. Adnan Menderes Üniversitesi, 2016.
Bilgegil, M. Kaya. Edebiyat Bilgi ve Teorileri 1: Belâgat. Ankara: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1980.
Demirciler, Ahmet Zahid. “Anlam ve Edebiyat Teorilerine Dair Türkçe Geleneksel Literatürü Tasnif Denemesi.” Türkoloji Dergisi 23, s. 1 (2019): 1-27
Demirciler, Ahmet Zahid. “Belagat Kitaplarında Teşbihin Tanımı.” 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı, ed. Feryal Korkmaz, 365-78. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, 2022.
Demirciler, Ahmet Zahid. “Mustafa İzzet Def ’ü’l-Mesâlib fî Edebi’ş-Şâ’ir ve’l-Kâtib (İnceleme-Metin-Dizin).” Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, 2014.
Diyarbakırlı Mehmed Said. Mîzanü’l-Edeb. Hazırlayan Saliha Aydoğan. İstanbul: Kitabevi, 2009.
Durmuş, İsmail. “Tecâhül-i Ârif.” TDVİA. c. 40. İstanbul: TDV, 2011.
Eliaçık, Muhittin. “Belâgat Kitaplarında Tecâhül-i Ârif ’in Tarif ve Tasnifi.” Turkish Studies 11, s. 10 (2016): 217-30. DOI: 10.7827/TurkishStudies.9325.
Hatîb Tebrîzî. el-Vāfḭ fḭʼl-ʻArūḍ veʼl-Ḳavāfḭ. Hazırlayan Fahruddîn Kabâve. Şam: Dar al-Fikr, 1986.
İbn Ebü’l-İsba‘. Taḥrḭrüʼt-Taḥbḭr. Hazırlayan Hıfnî Muhammed Şeref. Kahire: BAC İİYM İslâm Mirasını İhya Heyeti, 1963.
el-Halebî, İbnü’l-Esîr. Cevherüʼl-Kenz. Hazırlayan Muhammed Zağlûl Selâm. İskenderiye: Mansha’at al-Ma’ârif, 2009.
İbn Hatîb-i Zemlekân. et-Tibyān fḭ ʻİlmiʼl-Beyān el-Muṭliʻ ʻalā İʻcāziʼl-Ḳurʼān. Hazırlayan Ahmed Matlûb ve Hadîce el-Hadîsî. Bağdad, 1964.
İbn Hicce. Ḫizānetüʼl-Edeb ve-Ġāyetüʼl-Ereb. Hazırlayan Salâhaddîn Hevvârî. Beyrut: al-Maktaba al-Asriyyah, 2006.
İbn Ma‘sûm. Envāruʼr-Rebḭʻ fḭ Envāʻiʼl-Bedḭʻ. Hazırlayan Şâkir Hâdî Şükr. Necef, 1969.
İbn Münkiz. el-Bedḭʻ fḭ Naḳdiʼş-Şiʻr. Hazırlayan Ahmed Ahmed Bedevî ve Hâmid Abdulmecîd. Kahire, 2010.
İbnü’l-Mu‘tez. el-Bedḭʻ fiʼl-Bedḭʻ. Beyrut: Dar al-Jeel, 1990.
İbnü’n-Nâzım. el-Miṣbāḥ fiʼl-Meʻānḭ veʼl-Beyān veʼl-Bedḭʻ. Hazırlayan Hüsnî Abdulcelîl Yûsuf. Kahire: Maktabat al-Adab, 1989.
İbnülkâmil Mehmed Abdurrahman. Belâgat-ı Osmâniyye. Hazırlayan Şamil Yeşilyurt. Kayseri: Kimlik, 2017.
Kâşifî, Vâiz Hüseyin. Bedāyiʻuʼl-Efkār fḭ Ṣanāyiʻiʼl-Eşʻār. Hazırlayan Mîr Celâleddîn Kazzâzî. Tahran: Nashr-e Markaz, 1369 [1990-91].
Kaya, Mehmet. “Maʻlûmât-ı Edebiyye I-II: Köprülüzâde Mehmed Fuad-Şahâbeddin Süleyman.” Yüksek Lisans Tezi. Aksaray Üniversitesi, 2018.
el-Kayrevânî, İbn Reşîk. el-ʻUmde fḭ Meḥāsiniʼş-Şiʻr ve-Ādābih. Hazırlayan Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: Dar al-Jeel, 1981.
Kazvînî Hatîb. “Telḫḭṣ üʼl-Miftāḥ.” el-Mutavvel. Çeviren Zekeriya Çelik. c. 2. İstanbul: Litera, 2020.
Köksal, Mehmet Fatih. “Belâgat Kitaplarında İki Sanat: Tecâhül-i Ârif ve İstifhâm.” Türklük Bilimi Araştırmaları, s. 7 (1998): 167-90.
Kunt, İbrahim ve Bahar Kunul. “Süleyman Fikri Erten’in ‘İlm-i Belâgatdan Beyân ve Bedî‘ Hulâsası Adlı Eseri.” Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, s. 34 (2015): 207-46.
Mağribî, İbn Ya‘kûb. “Mevāhibüʼl-Fettāḥ fḭ Şerḥi Telḫḭṣiʼl-Miftāḥ”. Şürūḥuʼt-Telḫḭṣ. Kahire: ʻḬsaʼl-Bābiʼl-Ḥalebḭ, 1937.
Manastırlı Mehmed Rifat. Mecāmiʻüʼl-Edeb. İstanbul: Kitapçı Kasbar, 1308 [1890-91].
Matlûb, Ahmed. Muʻcemuʼl-Muṣṭalaḥātiʼl-Belāġiyye. Bağdad: el-Mecmaʻuʼl-ʻİlmiyyuʼl-ʻIrāḳḭ, 1983.
Mehmed Celâl. ʻOṩmānlı Edebiyyātı Numūneleri. İstanbul: Şems Kitabhanesi, 1312 [1894-95].
Mehmed Zihni. el-Ḳavluʼl-Ceyyid fḭ Şerḥi Ebyātiʼt-Telḫḭṣ ve-Şerḥayhi ve-Ḥāşiyetiʼs-Seyyid. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1328 [1910].
Mu‘allim Nâcî. Iṣṭılāḥāt-ı Edebiyye. İstanbul: Krikor Fâik, 1307 [1889-90].
Muhammed Mihrî. Fenn-i Bedḭʻ: el-Eṩerüʼl-Celḭl fḭ Medḥ-i ʻAlā İsmāʻḭl, [t.y.].
el-Muzaffer el-Alevî. Naḍratuʼl-İġrḭḍ fḭ Nuṣretiʼl-Ḳarḭḍ. Hazırlayan Nuhâ Ârif el-Hasan. Şam: Arap Dil Akademisi, 1976.
el-Müeyyedbillâh. eṭ-Ṭırāz li-Esrāriʼl-Belāġa ve-ʻUlūmi Ḥaḳāʼiḳiʼl-İʻcāz. Beyrut: al-Maktaba al-Unsuriyya, 1423 [2002].
Mütercim Âsım. el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît. Hazırlayan Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
Nüveyrî, Ahmed. Nihāyetüʼl-Ereb fḭ Funūniʼl-Edeb. Kahire: Mısır Millî Kütüphanesi ve Arşivleri, 1423 [2002-03].
Öztürk, Erdem Can. “ʻAlḭ Cemāleddḭn ʻArūż-ı Türkḭ, ʻİlm-i Ḳavāfḭ, Ṣanāyiʻ-i Şiʻriyye ve ʻİlm-i Bedḭʻ: İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım.” Yüksek Lisans Tezi. Bozok Üniversitesi, 2010.
Parıldı, Metin. “Tecâhulu’l-Ârif: Kronolojik Geçmişi, Terimleşme Süreci, Üslûbu ve Amacı.” Bilimname 47, s. 1 (2022): 265-302. DOI: 10.28949/bilimname.1054080.
Râdûyânî, Muhammed b. Ömer. Kitāb Tarcumān al-Balāġa. Hazırlayan Ahmed Ateş. İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Enstitüsü, 1949.
Ramazânzâde Abdünnâfi İffet ve Teftâzânî. en-Nefʻüʼl-Muʻavvel fḭ Tercemetiʼt-Telḫḭṣ veʼl-Muṭavvel. c. 2. İstanbul, 1290 [1873-74].
Râmî, Şerefüddîn Hasan. Ḥaḳāyiḳuʼl-Ḥadāʼiḳ. Hazırlayan Seyyid Muhammed Kâzım İmâm. Tahran Üniversitesi, 1962.
Recâîzâde Mahmud Ekrem. Ta‘lîm-i Edebiyyât. Hazırlayan Furkan Öztürk. İstanbul: Dün Bugün Yarın, 2016.
Rıza Kulı Han. Medāricuʼl-Belāġa. Şiraz, 1331 [1912-13].
Saraç, M. A. Yekta. “Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan’ın Edebî Sanatlar’ına Farklı Bir Yaklaşım.” İlmî Araştırmalar, s. 8 (1999): 293-99.
Saraç, M. A. Yekta. Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belâgat. İstanbul: Bilimevi, 2004.
Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb. Miftâhu’l-Ulûm: Belâgat. Çeviren Zekeriya Çelik. İstanbul: Litera, 2017.
Summak, Abdülkadir. “Miftâhu’l-Belâga ve Misbâhu’l-Fesâha -Transkripsiyonlu Metin-.” Yüksek Lisans Tezi. Harran Üniversitesi, 1999.
Şafak, Yakup. “Sürûrî’nin Bahrü’l- Ma’ârifi ve Enîsü’l-Uşşâk ile Mukayesesi.” Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi, 1991.
Şahabeddin Süleyman. Sanat-ı Tahrîr ve Edebiyat. Hazırlayan Hatice Göndoğan. İstanbul: Dün Bugün Yarın, 2018.
Şems-i Kays. el-Muʻcem fḭ Meʻāyḭri Eşʻāriʼl-ʻAcem. Hazırlayan Mîrzâ Muhammed Hân Kazvînî. Leiden-Londra: E. J. Brill - Luzac & Co., 1909.
Şenocak, Kemaleddin. Kutb-ul Ârifîn Seyyid Aziz Mahmud Hüdayî (K.S.): Hayatı-Menakıbı ve Eserleri. İstanbul, 1970.
Shareef, Mohammed Ali. “el-Hatîb el-Kazvînî’nin Telhîsu’l-Miftâh Eseri Işığında Klâsik Türk Edebiyatı Belâgat Terimlerinin Tasnîfi.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2015.
Şirvânî, Ahmed Hamdi. “ʻİlm-i Bedāʼiʻ”. Teshḭlüʼl-ʻArūż veʼl-Ḳavāfḭ veʼl-Bedāyiʻ. İstanbul: Terakki Matbaası, 1289 [1872].
Tarlan, Ali Nihad. “Edebî San’atler.” Edebiyat Meseleleri. Hazırlayan Emrah Gökçe, 167- 219. Ankara: Akçağ, 2017.
Teftâzânî, Sadeddin Mesud. el-Mutavvel. Çeviren Zekeriya Çelik. c. 1. İstanbul: Litera, 2019.
Teftâzânî, Sadeddin Mesud. el-Mutavvel. Çeviren Zekeriya Çelik. c. 2. İstanbul: Litera, 2020.
Temizel, Ali. “Ahmedî’nin Farsça Eserleri Tenkitli Metin-İnceleme-Tercüme ve İndeks.” Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2002.
Tezeren, Ziver. Seyyid Azîz Mahmûd Hüdâyî Dîvânı II. İstanbul, 1985.
Uşşâkî, Abdullah Salâhaddîn ve İbn Hicce. Tercüme-i Hizânetü’l-Edeb: İzahlı ve Örnekli Belagat Terimleri Sözlüğü. Hazırlayan Mücahit Kaçar, İlyas Karslı ve Ahmet Akdağ. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
Vatvât, Reşîdüddin. Ḥadāyiḳuʼs-Siḥr fḭ Daḳāyiḳıʼş-Şiʻr. Hazırlayan Abbâs İkbâl. Tahran: Ketabkhane-ye Tahoori & Katabkhane-ye Sanayi, 1984.
Yıldıran Sarıkaya, Meliha. “Tecâhül-i Ârif: Türk Edebiyatı.” TDVİA. c. 40. İstanbul: TDV, 2011.
Yılmaz Orak, Kadriye. Belâgat Geleneğimiz ve Belâgat-i Lisân-ı Osmânî. İstanbul: Kitabevi, 2013.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2023 ZEMİN
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
