Erken Modern Osmanlı İmparatorluğu’nda Püriten Kadızadeli Hareketi’ne Karşı Muhtelit Sufi Cephesi
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.8033544Anahtar Kelimeler:
Osmanlı İmparatorluğu, Kadızadeli hareketi, tasavvuf, bidat, Şeriat, heterojenlik, Mevlevilik, MesnevīÖzet
On yedinci yüzyıl Osmanlı toplumu reformist ve gelenek-karşıtı Kadızadeli hareketi nedeniyle büyük bir bölünme yaşamıştır. Onların İslam’a ilişkin püriten vizyonu tarikatların dini daha kapsayıcı ve esnek biçimde alımlamasıyla dolaysızca çelişiyordu. Kadızadeli taraftarların köktenciliği Osmanlı sarayında yankı uyandırmayı başarmış ve Mevlevîlere özgü semâ âyininin yasaklanması gibi tasavvuf-karşıtı pek çok tedbirin uygulanmasına sebep olmuştur. Bu geniş erimli hareketin hususiyetleri, tarihsel olarak özgül sosyo-ekonomik ilişkilerin süzgecinden geçirilerek titizlikle incelenmiş ancak Kadızadeli akınlarına tepki olarak mutasavvıfların sergilediği faillik ve yaratıcılık çok az ilgiye mazhar olmuştur. Elinizdeki makale, literatürdeki bu boşluğu doldurmayı amaçlamaktadır. Her şeyden önce, iki karşıt cenahı birbirinden ayıran sınırlar açık seçik çizilmiş olmaktan ziyade belirsizdi. Dahası, mutasavvıflar iyi örgütlenmiş, tutarlı ve yeknesak bir zümrenin dolayımıyla birbirlerine sıkı sıkıya bağlı değillerdi. Bilakis, mutasavvıf kitle tasavvuf-içi ihtilaflar nedeniyle oldukça parçalı bir yapı hüviyetindeydi. Birbirlerini tekfir ederken bir Kadızadeli muhibbi gibi müfrit refleksler geliştirecek kadar ileri gidebiliyorlardı. Mamafih, müesseseleşmiş tasavvufî pratikleri müdafaa etmek için ellerindeki yegâne araç kalemleriydi.
Referanslar
Primary Sources
Abdülganî en-Nablusî. Mevlevîlik Müdafaası. Translated by M. Zahid Tığlıoğlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2019.
Abdülganî en-Nablusî. Tütün Risalesi. Translated by M. Emin Efe and Ahmet Şenharputlu. İstanbul: Dergâh, 2021.
Katib Çelebi. The Balance of Truth. Translated by G. Lewis. London: George Allen and Unwin, 1957.
Katib Çelebi. Fezleke-i Tarih. vol. 2. İstanbul, 1286 [1870].
Mustafa Naima. Tarih-i Naima. vol. 6. İstanbul, 1282 [1865-66].
Niyazî-i Mısrî. Niyâzî-i Mısrî Divanı. Prepared by Kenan Erdoğan. Ankara: Akçağ, 1998.
Niyazî-i Mısrî. Niyazî-i Mısrî’nin Hatıraları. Prepared by Halil Çeçen. İstanbul: Dergâh, 2006.
Secondary Sources
Allen, Jonathan Parkes. “Reading Mehmed Birgivî with ‘Abd al-Ghanī al-Nābulusī, Contested Interpretations of Birgivî’s al-Tarīqa al-Muhammadiyya in the 17th-18th-Century Ottoman Empire.” In Early Modern Trends in Islamic Theology, edited by Lejla Demiri and Samuela Pagani, 153-170. Tübingen: Mohr Siebeck, 2019.
Alvan, Türkan. Sultan Murad-ı Sâlis’in Dünyası. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
Ambrosio, Alberto F. Dervişler. Translated by Buğra Poyraz. İstanbul: Kabalcı, 2012.
Ambrosio, Alberto F. “Ismā‘īl Rusūhī Ankaravī: An Early Mevlevi intervention into the emerging Kadızadeli Sufi conflict.” In Sufism and Society: Arrangements of the Mystical in the Muslim World, 1200-1800, edited by John Curry and Erik Ohlander, 183-197. Florence: Taylor & Francis Group, 2011.
Baer, Marc David. Honored by the Glory of Islam: Conversion and Conquest in Ottoman Empire. Oxford: Oxford University Press, 2008.
Bilkan, Ali Fuat. Fakihler ve Sofuların Kavgası: 17. Yüzyılda Kadızadeliler ve Sivasiler. İstanbul: İletişim, 2016.
El-Rouayheb, Khaled. “The Myth of ‘the Triumph of Fanaticism’ in the Seventeenth-Century Ottoman Empire.” Die Welt des Islams 48, (2008): 196-221.
Gölpınarlı, Abdülbâki. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik. İstanbul: İnkılap, 2018.
Gürbüzel, Aslıhan. “Bilingual Heaven: Was there a Distinct Persianate Islam in the Early Modern Ottoman Empire?” Philological Encounters 6, (2021): 214-241.
Izutsu, Toshihiko. Creation and the Timeless Order of Things. Ashland: White Cloud Press, 1994.
İnalcık, Halil. Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar 2. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2014.
Kafadar, Cemal. “The Question of Ottoman Decline.” Harvard Middle Eastern and Islamic Review 4, (1997-1998): 30-75.
Kara, Mustafa. Din, Hayat, Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler. İstanbul: Dergâh, 2019.
Kara, Mustafa. “Hikmet: Tasavvuf.” TDVIA. vol. 17. İstanbul: TDV, 1998.
Kara, Mustafa. Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Dergâh, 2021.
Lekesiz, Mustafa Hulusi. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Püritanist) Bir Eleştirisi: Birgivî Mehmed Efendi ve Fikirleri.” PhD diss. Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 1997.
Ocak, Ahmet Yaşar. Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Osmanlı Dönemi, Makaleler Araştırmalar. İstanbul: Kitap Yayınları, 2011.
Öztürk, Necati. “Islamic Orthodoxy among the Ottomans in the Seventeenth Century with Special Reference to the Qadizadeh Movement.” PhD diss. University of Edinburgh, Edinburgh, 1981.
Pagani, Samuela. “Timeless Typologies and New Individualities, ‘Abd al-Ghani al-Nabulusi, Niyâzî-i Mısrî and the Sufi Theory of Sainthood in the Early Modern Ottoman World.” In Early Modern Trends in Islamic Theology, edited by Lejla Demiri and Samuela Pagani, 171-194. Tübingen: Mohr Siebeck, 2019.
Sariyannis, Marinos. “The Kadızadeli Movement as a Social and Political Phenomenon: The Rise of a ‘Mercantile Ethic’?” In Political Initiatives ‘from the Bottom up’ in the Ottoman Empire, Halcyon Days in Crete VII, 9-11 Jan. 2009, edited by A. Anastasopoulos, 263-289. Rethymno: Crete University Press, 2012.
Tasbihi, Eliza. “Sufis Versus Exoteric Ulama in Seventeenth-century Ottoman Turkey: The Debate on ‘Pharaoh’s Faith’ in the Mevlevī and Akbarian Sufi Traditions.” In Sufis and Their Opponents in the Persianate World, edited by Reza Tabandeh and Leonard Lewisohn, 167-203. Irvine: Jordan Center for Persian Studies, 2020.
Tasbihi, Eliza. “The Mevlevī Sufı Shaykh Ismāʻīl Rusūkhī Anqarawī (d. 1631) and his Commentary on Rūmī’s Mathnawī,” Mawlana Rumi Review, no. 6 (2015): 163-182.
Terzioğlu, Derin. “Ibn Taymiyya, al-Siyāsa al-Sharʻiyya, and the Early Modern Ottoman.” In Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c. 1450-c. 1750, edited by Tijana Krstić and Derin Terzioğlu, 101-154. Leiden: Brill, 2021.
Terzioğlu, Derin. “Man in the Image of God in the Image of the Times: Sufi Self Narratives and the Diary of Niyāzī-i Mıṣrī (1618-94),” Studia Islamica, no. 94 (2002): 139-165.
Terzioğlu, Derin. “Sufi and Dissident in the Ottoman Empire: Niyāzī-i Mıṣrī.” PhD diss. Harvard University, Cambridge, 1999.
Tezcan, Baki. “The Portrait of the Preacher as a Young Man: Two Autobiographical Letters by Kadızade Mehmed from the Early Seventeenth Century.” In Political Thought and Practice in the Ottoman Empire: Halcyon Days in Crete IX – A Symposium Held in Rethymno, 9-11 January 2015, edited by Marinos Sariyannis, 187-249. Rethymno: Crete University Press, 2019.
Trimingham, John Spencer. The Sufi Orders in Islam. Oxford: Oxford University Press, 1973.
Zilfi, Madeline. Politics of Piety: The Ottoman Ulama in the Post-classical Age: 1600-1800. Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1988.
Zilfi, Madeline. “The Kadızadelis: Discordant Revivalism in Seventeenth-Century Istanbul.” Journal of Near Eastern Studies 45, no. 4 (October 1986): 251-169.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2023 Zemin
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
