Türkçe yapağı, yapalak, ve lapa lapa (kar yağmak) sözcükleri nasıl ortak bir kökene dayanıyor?
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.8019877Anahtar Kelimeler:
Etimoloji, eşasıllı sözcükler, Eski Anadolu Türkçesi, mecazi anlam genişlemesi ve anlamsal değişimler, yapa yapa > lapa lapa ikilemesi, düzensiz ses değişimi (/y-/ → /l-/Özet
Bu çalışmanın temel iddiası, Türkçe ‹yapağı›, ‹yapalak›, ve ‹lapa lapa (kar)› sözcüklerinin Eski Türkçe yapaḳu “yumak ya da öbek hâlinde dökülmüş koyun yünü; birbirine geçmiş saç yumağı” sözcüğü ile eşasıllı olduğudur. Sözkonusu kelimelerin Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlıca tanıkları olan yapaɣu/yapaɣï “(yeşil ot) öbeği; koyun yapağısı,” yapalaḳ “1. tüylü, kabarık saçlı; 2. baykuş,” ve yapa yapa ḳar (> Türkçe ‹lapa lapa kar›) örnekleri ortaya konulup incelenmiştir. “Baykuş” anlamındaki yapalaḳ sözcüğünün yaygın kabul gören etimolojisi dışında bu kelimeye dair *yapaɣu+laḳ “kabarık saçlı, yünlü, tüylü (yumak)” şeklinde başka bir köken önerilmiştir. Tatarca yapalaḳ (ḳar), Kazakça žapalaḳ žapalaḳ (ḳar) gibi çağdaş Türk dillerinde bulunan eşasıllı sözcüklere (cognates) dayanarak Eski Anadolu Türkçesi’nde yapa yapa (ḳar) ikilemesindeki *yapa şeklinin yapaɣï “yün yumağı” sözcüğünün kuraldışı bir gelişmesi olduğu iddiası ileri sürülmüştür. Daha önce yapaḳu için ve yakın zamanda yapa yapa (ḳar) için önerilen < yap- “örtmek, kapatmak”dan türediğine dair iddia reddedilmiştir. ‹Yapağı› sözcüğünün tarihî gelişim sürecinde rastlanan düzensiz ses değişimi (/y-/ → /l-/), mecazi anlam genişlemesi ve anlamsal değişimler ile tek sözcüğün ikiye ayrılması (lexical split) (Türkçe ‹yapağı› ile ‹lapa lapa (kar)› < yapaɣï) gibi dil olaylarına da değinilmiştir.
Referanslar
Aksoy, Ömer Asım, and Dehri Dilçin. Tarama Sözlüğü: 13. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklariyle (= TarS). 8 vols. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1963-1977.
Aʻlam, Hūšang. “BŪF [owl, commonly called joḡd].” Encyclopaedia Iranica (1989). https://www.iranicaonline.org/articles/buf-owl-commonly-called-jogd.
Altıntaş, A., H. Uysal, S. Yıldız, and T. Goncagül. “Yapağısını Döken ve Dökmeyen Akkaraman Koyunlarda Karşılaştırmalı Serum ve Yapağı Mineral Durumu.” Lalahan Hayvancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi 31, no. 3-4 (1991): 48-54.
Anetshofer, Helga. “-(A)GAn in Old Anatolian Turkish and Beyond.” Archivum Ottomanicum 35 (2018): 229-284.
Anetshofer, Helga. “Turkic Etymology.” In The Oxford Handbook of Etymology, edited by Philip Durkin. Oxford University Press, 2023 (forthcoming).
Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük (= Kubbealtı). İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2005.
Begmatov, Ė. A., and A. P. Madvaliev. Ŭzbek tilining izoḣli lughati. 5 vols. Toshkent: Ŭzbekiston milliĭ ėn͡tsiklopedi͡iasi, 2006-2008.
Boeschoten, Hendrik. Das Buch des Dede Korkut. Stuttgart: Reclam, 2008.
Butanaev, V. Ia. Khakassko-russkiĭ istoriko-ėtnograficheskiĭ slovarʹ. Abakan: Khakasiia 1999.
Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-century Turkish (= EDPT). Oxford: Clarendon Press, 1972.
Dankoff, Robert, and James Kelly, eds. Maḥmūd al-Kāšɣarī: Compendium of the Turkic dialects (Dīwān luɣāt al-Turk) (= DLT). Harvard University Printing Office, 1982.
Demirci, Osman. “Preindl’in Türkçe Grameri: İnceleme, Sözlük.” Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli Üniversitesi, 2015.
Derleme Sözlüğü see Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü.
Dihkhudā, ʻAlī Akbar. Lughatnāmah. Tihrān: Sāzmān-i Lughatʹnāmah, 1372-1373 (1993 or 1994-1994 or 1995).
DLT see Dankoff, Robert, and James Kelly, eds.
Doerfer, Gerhard. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. Wiesbaden: F. Steiner, 1963-1975.
Durkin, Philip. “Etymology, Word History, and the Grouping and Division of Material in Historical Dictionaries.” In The Oxford Handbook of Lexicography, edited by Philip Durkin. Oxford University Press, 2016. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199691630.013.15.
Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon (= OTWF). Wiesbaden: Harrassowitz, 1991.
Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (= TDES). Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999.
Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı I: Giriş, Metin, Faksimile. 4. baskı. Ankara: Yükseköğretim Kurulu Matbaası, 1997.
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu, Dizini. 10 vols. Beyoğlu, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996-2007.
Fedotov, M. R. Ėtimologicheskiĭ slovarʹ chuvashskogo iazyka. Cheboksary: Chuvashskiĭ gos. in-t gumanitarnykh nauk, 1996.
Garkavets, A. N. Codex Cumanicus: polovetskie molitvy, gimny i zagadki XIII-XIV vv. Almaty: Baur, 2015.
Hauenschild, Ingeborg. Die Tierbezeichnungen bei Mahmud al-Kaschgari: Eine Untersuchung aus sprach- und kulturhistorischer Sicht. Wiesbaden: Harrassowitz, 2003.
IUdakhin, K. K. Kirgizsko-russkiĭ slovarʹ. Moskva: Gos. Izd-vo inostrannykh i natsionalʹnykh slovareĭ, 1940.
Johanson, Lars. Turkic. Cambridge University Press, 2021.
Kâşgarlı Mahmud. Dîvânü Lûgati’t-Türk: Tıpkıbasım/Faksimile. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990.
Kaygusuz, Arzu. Buddhistische Bildersprache in alttürkischen Texten: Eine literaturwissenschaftliche und philologische Analyse. Wiesbaden: Harrassowitz, 2021.
Kaygusuz, Arzu. “Yapaku “geschorene Schafwolle, Raufwolle bzw. Abfall von Wolle” in der alttürkischen Metaphorik.” Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 172 (2022) 2 (forthcoming).
Kossowska-Janik, Dominika Maja. “Cotton and Wool: Textile Economy in the Serakhs Oasis during the Late Sasanian Period, the Case of Spindle Whorls from Gurukly Depe (Turkmenistan)”. Ethnobiology Letters 7, no. 1 (2016): 107-116.
Lane, Edward William. An Arabic-English Lexicon. London: Williams and Norgate, 1863-1893.
Lessing, Ferdinand D. Mongolian-English Dictionary. Routledge, 1960.
Makhmudov, X., and G. Musabaev. Kazakhsko-russkiĭ slovarʹ. Almaty: Ȯner, 2001.
Meniński, Franciszek. Thesaurus linguarum orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae. 6 vols. İstanbul: Simurg, 2000. (Facsimile reprint of original Vienna, 1680 edition).
Mikkola, Heimo. “Owl Beliefs in Kyrgyzstan and Some Comparison with Kazakhstan, Mongolia and Turkmenistan.” In Owls. IntechOpen, 2020.
Musai̐ev, O. I. Azərbaycanca-İngiliscə Lüğət. (Yenidən işlənmiş və artırılmış 2. nəşri). Bakı: Azərbaycan Dövlət Dillər İnstitutu, 1998.
Nişanyan, Sevan. Nişanyan Sözlük: Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. 8th revised edition, 2020. Online version.
Obastan: Onlayn lüğətlər və ensiklopediyalar. Online.
Ölmez, Mehmet. Tuwinischer Wortschatz: Mit alttürkischen und mongolischen Parallelen = Tuvacanın Sözvarlığı: Eski Türkce ve Moğolca Denkleriyle. Wiesbaden: Harrassowitz, 2007.
Özkan, İsa. “Yapa Yapa Karlar Yağsa Yaza Kalmaz.” In “Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destanları” Uluslararası Sempozyumu: Bildiriler Kitabı, edited by Yılmaz Yeşil, 23-30. Ankara: Türksoy Yayınları, 2011.
Radloff, Wilhelm. Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte. Vol 3. ’s-Gravenhage: Mouton, 1960 [1911].
Róna-Tas, András. “Etymological Notes on Hungarian gyapjú ‘wool’.” In Florilegia Altaistica: Studies in Honour of Denis Sinor on the Occasion of His 90th Birthday, edited by Elena V. Boikova and Giovanni Stary, 129-133. Wiesbaden: Harrassowitz, 2006.
Sevortian, Ė. V., and L. S. Levitskaia. Ėtimologicheskiĭ slovar’ tiurkskikh iazykov (= EstJa). [T. 4]: “J̌, Ž, Y.” Moskva: Nauka, 1989.
Seyahatnâme see Evliya Çelebi Seyahatnâmesi.
Stachowski, Marek. Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch der türkischen Sprache. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2019.
Steingass, Francis Joseph. A Comprehensive Persian-English Dictionary. London: Allen, 1892.
TarS see Aksoy, Ömer Asım, and Dehri Dilçin. Tarama Sözlüğü. Tatarsko-russkiĭ slovar’. Moskva: Izd-vo “Sovetskaia ėntsiklopediia,” 1966.
Tatçı, Mustafa. Yunus Emre Divanı. (Yunus Emre Külliyatı II). (Gözden Geçirilmiş İlaveli Baskı). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2005.
Tezcan, Semih, and Hendrik Boeschoten, eds. Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
Tietze, Andreas. “Direkte arabische Entlehnungen im anatolischen Türkisch.” In Jean Deny Armağanı: Mélanges Jean Deny, edited by János Eckmann, Agâh Sirri Levend, and Mecdut Mansuroğlu, 255-333. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1958.
Tietze, Andreas. The Koman Riddles and Turkic Folklore. Berkeley, University of California Press, 1966.
Tietze, Andreas. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. 10 vols. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016-2020.
Tüfekçi, Hacer, and Mustafa Olfaz. “Yapağının Alternatif Kullanım Alanları.” Bahri Dağdaş Hayvancılık Araştırma Dergisi 1-2 (2014): 18-28.
Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 12 vols. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1963-1982.
Uçar, Erdem. “Eski Türkçe Yapa ‘Tamamen’ Kelimesinin Kökeni Üzerine.” Türük: Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 5, no. 9 (2017): 118-127.
Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch-Deutsch-Türkisch (= HWAU). Göttingen: Universitätsverlag Göttingen, 2021.
Zangori Kema: An Uzbek-English Dictionary. William Dirks. 2001. Online version.
Zieme, Peter. “Collecting of the Buddhist scriptures: Notes on Old Uigur “annals”.” Annual Report of The International Research Institute for Advanced Buddhology at Soka University 17 (2014): 401-422.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2023 ZEMİN
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
