Eski Anadolu Türkçesi Tıp Metinlerine Göre Baş Ağrısının Tedavisinde Kullanılan İlaçlar
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.15658112Anahtar Kelimeler:
Eski Anadolu Türkçesi, bitki, tıbbi bitki, bitkisel drog, baş ağrısı, tedaviÖzet
Tarih boyunca insanlar, bitkileri hem beslenme hem de sağlık amacıyla kullanmış; bu bağlamda tıbbi bitkiler, hastalıkların tedavisi ve korunmasında önemli bir yer tutmuştur. Tıbbi bitkiler, farmasötik amaçlarla kullanılan ve ilaç yapımında değerlendirilen bitkileri ifade eder. Bu bitkilerin ilaç yapımında kullanılan kısımları, bitkisel drog olarak adlandırılmaktadır. Droglar, bitkisel kökenli ilaçların ham maddesi olup geleneksel ve modern tıpta yaygın bir kullanım alanı bulmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), bitkisel ilaçları, hastalıklardan korunmak ya da hastalıkların tedavisinde kullanılmak üzere bitkisel drogları içeren bitmiş ve etiketlenmiş ürünler veya müstahzarlar olarak tanımlamaktadır. Tıbbi bitkiler, Sümerlerden Eski Mısır ve Çin medeniyetine, Yunan-Roma dünyasından İslam coğrafyasına kadar pek çok uygarlıkta çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır. Baş ağrısı da bu medeniyetlerde bitkilerle tedavi edilen yaygın hastalıklardan biri olmuştur. Örneğin, Edviye-i Müfrede adlı eser, baş ağrısının tedavisinde kullanılan çeşitli bitkilerden söz etmektedir. Eserde genel olarak baş ağrısını hafifletmek ve tedavi etmek amacıyla şu bitkiler kullanılmıştır: anīsūn, bābādya, benefşe, ġārīkūn, kişnīc, ḳoruḳ, marūl toḫmı, nīlūfer, oġlan aşı, ṣabr, ṣandal, ṭaṭranbū. Soğuktan kaynaklanan baş ağrılarında ise daha spesifik bitkisel çözümler tercih edilmiştir. Bu tür baş ağrıları için kullanılan bitkiler ve maddeler şunlardır: ḫıyārşenber, ḳaṭrān, ḳızıl gül, ḳunduz ṭaşaġı, mahmude. Bu çalışmada, eski tıp eserlerinde baş ağrısının nedenleri ve tedavisinde kullanılan bitkiler ele alınacaktır. İnceleme, bitkilerin tanımı, botanik özellikleri ve kökenleri gibi unsurları da kapsayacak şekilde detaylandırılacaktır.
Referanslar
Alkayış, Fatih. “Türkiye Türkçesinde Bitki Adları.” Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi, 2007.
Ayan, Ahsen ve Hacı Ömer Karpuz. “Eski Bir Tıp El Yazması Tabibnâme’de Bitki Adları.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s. 69 (2020): 7-34.
Batmaz, Macidegül. “Eski Uygur Türkçesinde Tıp Terimleri.” Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, 2013.
Baytop, Turhan. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: TDK, 2007.
Baytop, Turhan. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi: Geçmişte ve Bugün. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 1984.
Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972.
Demir, Ekrem. “Hezârfen Hüseyin b. Ca’fer İstânköyî’nin Lisânü’l-Etibbâ Adlı Tıp Lügati Üzerinde Dil İncelemesi (İnceleme-Metin-Sözlük).” Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi, 2011.
Derleme Sözlüğü. 12 c. Ankara: TDK, 1993.
Doğan, Şaban. “Terceme-i Akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler).” Doktora Tezi. Sakarya Üniversitesi, 2009.
Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: TDK, 1999.
Ersöz, Tayfun. “Bitkisel Ürünler ve Güvenilirliği.” Bitkilerle Tedavi Sempozyumu: 5-6 Haziran 2010 İstanbul, 89-93. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2011.
Eşkazan, Esat. “İlacın Doğuşu ve Geliştirilmesinde İlk Adımlar.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, s. 21 (2015): 39-58.
Gürgan, Mahmut. “Orta Asya’daki Eski Türk Tıbbının Başlangıçtan 14. Yüzyıla Kadarki Döneme Ait Bilinen Türkçe Tıp Metinlerinde Tıp Tarihi Açısından Değerlendirilmesi.” Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi, 2010.
Hacı Paşa (Celâlüddin Hızır). Müntahab-ı Şifâ: Giriş-Metin-Sözlük. Hazırlayan Zafer Önler. Ankara: TDK, 2019.
Hekim Bereket. Tuhfe-i Mübârizî: Metin-Sözlük. Hazırlayan Binnur Erdağı Doğuer. Ankara: TDK, 2013.
Işık, Utku. “Karahanlı Türkçesinde Tıp Terimleri.” Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2016.
İlhan, Nadir. “Eşref bin Muhammed Haza’inus’-Sa’adat (İnceleme-Metin-Dizin).” Doktora Tezi. Fırat Üniversitesi, 1998.
İshâk bin Murâd. Edviye-i Müfrede. Hazırlayanlar Mustafa Canpolat ve Zafer Önler. Ankara: TDK, 2016.
Kan, Yüksel. “Türkiye’de Tıbbi Bitkilerin Üretilmesi ve Pazarlanması.” Bitkilerle Tedavi Sempozyumu: 5-6 Haziran 2010 İstanbul, 117-122. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2011.
Kıran, Özgür. “De Materia Medica ve Edviye-i Müfrede Işığında Anadolu’da Bitkilerle Tedavi.” Doktora Tezi. Çukurova Üniversitesi, 2017.
Kitâbü’l-Mühimmât. Hazırlayan Sadettin Özçelik. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2001.
Kramer, Samuel Noah. Sumerians: Their History, Culture and Character. Chicago: The University of Chicago Press, 1963.
Metwaly, Ahmed M., Mohammed M. Ghoneim, Ibrahim H. Eissa, Islam A. Elsehemy, Ahmad E. Mostafa, Mostafa M. Hegazy, Wael M. Afifi and Deqiang Dou. “Traditional Ancient Egyptian Medicine: A Review.” Saudi Journal of Biological Sciences 28, no. 10 (2021): 5823-5832. https://doi.org/10.1016/j.sjbs.2021.06.044.
Nişanyan, Sevan. Sözlerin Soyağacı: Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul: Adam Yayınları, 2002.
Okumuş, Necdet. “Muhammed bin Mahmud Şirvani’nin (XV. yy.) Göz Hastalıklarına Ait Mürşid Adlı Eseri: İnceleme-Metin-Sözlük-İndeks.” Doktora Tezi. Ege Üniversitesi, 1998.
Önler, Zafer. Tarihsel Tıp Metinleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2019.
Özkaya, Hakkı. “Hasan bin Abdullah’ın Hâzâ Kitâbu ‘İlmi Hikmet ‘Ani’ş-Şifâ’ Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım).” Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, 2021.
Räsänen, Martti. Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Turksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilanen Seura, 1969.
Redhouse, Sir James. Türkçe-İngilizce Redhouse Sözlüğü. İstanbul: Redhouse, 1968.
Reeves, Carole. Egyptian Medicine. London: Shire Publications Ltd., 2001.
Sharma, S. C. and S. Azız Ahmad. “Traditional Medicinal Plants: Ancient and Modern Approach.” Ancient Science of Life, no. 12 (1992): 197-200.
Stachowski, Marek. Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch der türkischen Sprache. Kraków, 2019.
Steingass, Francis Joseph. Persian-English Dictionary. London: Routledge, 1977.
Şahin, Mehmet Ünal. “Mü’min bin Mukbil Niftahü’n-Nur ve Hazainü’s-Sürur: Dil Özellikleri- Metin- Söz Dizini.” Doktora Tezi. İnönü Üniversitesi, 1994.
Şener, Bilge. “Bitkisel İlaçlar ve Bitkisel İlaç Mevzuatı.” Bitkilerle Tedavi Sempozyumu: 5-6 Haziran 2010 İstanbul, 153-171. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2011.
The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists. Edited by Paul T. Keyser and Georgia Irby-Massie. New York: Routledge, 2008.
Tietze, Andreas. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. c. 1. A-E. İstanbul: Simurg, 2002.
Türkçe Sözlük. 2 c. Ankara: TDK, 1998.
Türkmen, Seyfullah. “Eski Anadolu Türkçesinde Tıp Terimleri.” Doktora Tezi. Kırıkkale Üniversitesi, 2006.
Yang, Shou-zhong. The Divine Farmer’s Materia Medica: A Translation of the Shen Nong Ben Cao Jing by Yang Shou-zhong. Boulder: Blue Poppy Press, 2008.
Yıldırım, Onur. “Et-Teshil Fi’t-Tıbb (Kitāb-ı Teshili’l-Mevlanā Şemseddin) (İnceleme-Metin-Dizin).” Yüksek Lisans Tezi. Cumhuriyet Üniversitesi, 2010.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Başak Yağız, Hacer Tokyürek
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
