Osmanlı Kurgusunun İmkânları: Yahyâ Çelebi, Evhad Çelebi ve Meymûne’yi Nasıl Biliriz?
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.15657861Anahtar Kelimeler:
Yahyâ Çelebi Hikâyesi, Evhad Çelebi Hikâyesi, mekân, karakter dönüşümü, kadın karakter dönüşümü, toplumsal cinsiyetÖzet
Bu makalede bir hikâyenin farklı versiyon ve çevirilerine dayanarak hikâyedeki ana karakterlerin her bir versiyon/çeviride nasıl değişip dönüştüğü ele alınmıştır. Bu amaçla, Evhad Çelebi hikâyesinin iki farklı versiyonu, Yahyâ Çelebi Hikâyesi ve bu hikâyenin iki farklı Fransızca çevirisi incelenmiştir. Makalede Yahyâ Çelebi Hikâyesi ve Evhad Çelebi hikâyesinin versiyonlarının ayrıntılı özetleri sunulmuş, ardından karşılaştırma amacıyla bu hikâyelerin erken modern İstanbul’unda zaman ve mekânı nasıl yansıttıkları örneklenmiştir. Ardından ise Yahyâ Çelebi ve Evhad Çelebi karakterlerinin her bir versiyonda nasıl değiştiği incelenmiştir. Hikâyede Yahyâ Çelebi, utanç ve hayret duygularını sıklıkla yaşar, mütereddittir, derununu okura açar. Evhad Çelebi’de ise tereddüt yerini tevekküle bırakır. Her durumda Allah’a sığınan Evhad Çelebi, karar vermekte zorlanmaz; tereddüt ya da utanç duymaz. Farklı versiyonlardaki kadın karakterlerdeki değişiklikler de dikkat çekicidir. Evhad Çelebi hikâyesinin versiyonlarındaki isimsiz cariye, Yahyâ Çelebi Hikâyesi’nde Meymûne’ye dönüşür. Ancak Evhad Çelebi hikâyelerinden biri, isimsiz cariyeyi hikâyeden çıkarılacak hissenin merkezine yerleştirir. Yahyâ Çelebi Hikâyesi’nin Fransızca çevirisinin matbu yeniden yazımı ise Meymûne’yi eyleme geçen ve gerektiğinde birini öldürebilen bir hikâye kahramanına dönüştürür. Tüm bu değişikliklere koşut olarak hikâyede Evhad/Yahyâ Çelebilerin anneleri de farklı özellikleriyle öne çıkmaktadır. Karakterlere odaklanan bu yakın okuma çalışması son olarak da on altıncı yüzyıl İstanbul’unda yaşamış gerçek bir kişi olan Evhad Çelebi’ye atıfta bulunmaktadır. Sonuçta ele alınan hikâyelerin farklı versiyon ve çevirilerindeki karakter temsillerini karşılaştıran bu çalışma, farklı versiyonların beraber okunması ile öne çıkan failliklerin ve toplumsal cinsiyet ilişkisi tezahürlerinin altını çizmektedir.
Referanslar
Hikâyeler
Ḥikāyet-i Yaḥyā Çelebi bā şeyḫ Ebū’l-Ḫayyār der Üsküdar, Bibliothèque nationale de France. Département des manuscrits, Supplément turc 913, 31b.
“Ḥikāyet-i Cigerḫār-ı Hind ve ez macerā-yı Evḥad.” Ḥikāyāt. Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 06 HK 3208, 87b-123a.
Relation memorable d’une avanture surprenante arrivée à un jeune homme de Constantinople et Scudar, Bibliothèque nationale de France. Département des manuscrits, Supplément turc 913.
M. le comte de Caylus, “Histoire de Jahia & Meimouné,” Les nouveaux contes orientaux, 1786. Elçin, Şükrü. “Evhad Çelebi Hikâyesi.” Halk Edebiyatı Araştırmaları. c. 2. Ankara: Akçağ Yayınları 1997.
Arşiv Kaynakları
“Vakf-ı merhûm el-Hâc Evhad,” İstanbul Kadı Sicilleri. Evkaf Muhasebesi 1 Numaralı Sicil (H. 1042-1044 / M. 1632-1635) cilt: 47, sayfa: 406 Hüküm no: 280 Orijinal metin no: [140b]
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi A.DVNSMHM.d.58, hüküm no. 29/338: “Boğdan voyvodasına hüküm: İstanbul kasaplarından Hacı Evhad nam kasap koyun almak için birkaç adamını Boğdan’a gönderdiğinden narh üzere koyun almasına muavenet edilmesi.” [17.10.984].
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi A.DVNSMHM.d.58, hüküm no. 58/71: “İstanbul kadısına hüküm: Yedikule kasaplarından Hacı Evhad ve İlyas nam kimseler gelip ikisinden maada kasap kalmadığını bildirdikleri arz olunmakla kasaplığı muktedir zengin adamlardan kasap tedarik etmesi.” [19.04.993].
İkincil Kaynaklar
Ağıldere, Suna Timur. “XVIII. Yüzyıl Avrupa’sında Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminin Önemi: Osmanlı İmparatorluğu’nda İstanbul Fransız Dil Oğlanları Okulu (1669-1873).” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 5, no. 3 (2010): 693-704.
Altok, Zeynep. “The 18th-Century ‘Istanbul Tale,’ Prose Tales and Beyond.” A Companion to Early Modern Istanbul, hazırlayanlar Çiğdem Kafesçioğlu ve Shirin Hamadeh, s. 581-604. Leiden, Boston: Brill, 2021.
Anetshofer, Helga. “Passion and Murder on the Bosphorus.” The Ottoman World: A Cultural History Reader, 1450-1700. Editör Hakan T. Karateke ve Helga Anetshofer. California: University of California Press, 2021.
Boch, Julie. “De la traduction à l’invention.” Féeries, 2 (2005): http://journals.openedition.org/feeries/103 (erişim 1 Eylül 2024).
Değirmenci, Tülün. “Bir Kitabı Kaç Kişi Okur? Osmanlı’da Okurlar ve Okuma Biçimleri Üzerine Bazı Gözlemler.” Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, s. 13 (2011): 7-43.
Elçin, Şükrü. “Kitâbî, Mensur, Realist İstanbul Halk Hikâyeleri.” Halk Edebiyatı Araştırmaları. c. 2. Ankara: Akçağ, 1997.
Ersch, Johann Samuel ve Johann Gottfried Gruber. “Étienne Le Grand.” Allgemeine Encyclopädie der Wissenschaften und Künste, Erste Section A-G, Neunundsiebziger Theil. Leipzig: Brockhaus-Verlag, 1865.
Eyice, Semavi. “Hacı Evhad Camii.” TDVİA, XIV. https://islamansiklopedisi.org.tr/haci-evhad-camii (erişim 1 Eylül 2024).
Hitzel, Frédéric. “L’école des jeunes de langues d’Istanbul.” Langues et langages du commerce en Méditerranée et en Europe à l’époque moderne, hazırlayanlar Gilbert Buti, Michèle Janin-Thivos ve Olivier Raveux, 23-31. Aix-en-Provence: Presses universitaires de Provence, 2013.
İşli, Necdet. “Karacaahmet Mezarlığı.” TDVİA, XXIV. https://islamansiklopedisi.org.tr/karacaahmet-mezarligi (erişim 1 Ekim 2024).
Kavruk, Hasan. Eski Türk Edebiyatı’nda Mensûr Hikâyeler. İstanbul: MEB, 1998.
Kitâb-ı Mensûr: Realist İstanbul Hikâyeleri (Metinler). Hazırlayanlar Pakize Pervin Aytaç, Reyhan Gökben Saluk, Oğuz Demirbaş ve Gamze Bulgan. Ankara: Berikan Yayınevi, 2017.
Larousse, Pierre. “Pétis de la Croix,” Grand dictionnaire universel du XIXe siècle: français, historique, géographique, mythologique, bibliographique... vol. 12., 709-710. Paris: Administration du grand Dictionnaire universel, 1866-1890.
Necipoğlu, Gülru. The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire. London: Reaktion, 2011.
Nutku, Özdemir. “Düğün.” TDVİA, X. https://islamansiklopedisi.org.tr/dugun (erişim 1 Nisan 2025).
Rothman, E. Natalie. The Dragoman Renaissance: Diplomatic Interpreters and the Routes of Orientalism. Ithaca: Cornell University Press, 2021.
Sezer-Aydınlı, Elif ve İrvin Cemil Schick, “Osmanlı İstanbul’unda Sese Dönüşen Kitaplar.” Zemin, s. 5 (2023): 50-111.
Soydan, Serdar. Masaldan Romana, Sözden Yazıya, İstanbul Hikâyeleri. İstanbul: Kapı, 2008.
Tanman, M. Baha. “Atik Vâlide Sultan Külliyesi.” TDVİA, IV, https://islamansiklopedisi.org.tr/atik-valide-sultan-kulliyesi (erişim 1 Ekim 2024).
Ünlü, Osman. “Gotik Bir Hikâye’de 18. Yüzyıl Üsküdar’ı.” Uluslararası 12. Üsküdar Sempozyumu (13-14-15 Ekim 2023): Tebliğ Özetleri, hazırlayan Coşkun Yılmaz, 109. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2023.
Wishnitzer, Avner. As Night Falls Eighteenth-Century Ottoman Cities after Dark. Cambridge: Cambridge University Press, 2021.
Yıldırım, Nuran. “Miskinler Tekkesi.” TDVİA, XXX. https://islamansiklopedisi.org.tr/miskinler-tekkesi (erişim 1 Nisan 2025).
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 N. İpek Hüner
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
